undir sig. Sögusögn Dúdós um skyldleika Hrólfs við Danakonunga er því eigi tilhæfulaus, þótt Hrólfr væri frá Noregi, og með því að Dúdó hefir sjálfsagt eigi kunnað að gjöra neinn greinarmun á Danakonungi og Noregskonungi, má vel vera, að frásögn hans um útför Hrólfs og fall bróður hans stafi frá óglöggvum endurminningum um viðskifti Haralds hárfagra við þá frændur, og útflutninginn á dögum Haralds (Sbr. Krit. Bidr. I. 155–157). Niðurstaða þessarar rannsóknar verður sú, sem hér greinir: 1. Forfeður Haralds hárfagra hafa bæði verið komnir frá Skilfingum (Ynglingum) og Skjöldungum, og sama ættin hefir ráðið ríkjum í Danmörku á 9. öld 1), og komist þaðan til valda á Fríslandi og Englandi. 2. Fyrir daga Haralds hárfagra hefir ein kvísl af ætt hans verið komin til ríkis fyrir vestan fjall í Noregi, og þaðan hafa þeir frændur rutt sér til landa fyrir vestan haf (fyrst og fremst á Írlandi). 3. Allir þessir dönsku og norrænu herkonungar hafa líka oft verið taldir í munnmælum til sömu ættar, sem kend hefir verið við Ívar víðfaðma og "Ragnar lodbrók”. Stafafelli 20. d. jan. 1902. Jón Jónsson. Chr. Vidsteen: Ordbog over bygdemaalene i Söndhordland. Med en kortfattet lydlære og böiningslære samt sprogpröver. Bergen 1901. 238 sid. 3 kr. Chr. Vidsteen hev vore distriktslækjar i Sunnhordland i Bergens bispedöme, og er ikkje filolog etter sitt studium. Men han er vel kjend med nyislandsk og Færöy-maal, hev havt ein uvanleg hug til aa sysla med folkemaalet i dei bergenske (vestlandske) byg 1) Sumt bendir til þess, að konungsættin í Garðaríki sé einnig runnin af sama ættstofni, en vér vitum of lítid um hana til að geta fullyrt neitt um það efni. ARKIV FÖR NORDISK FILOLOGI XIX, NY FÖLJD XV. der, og hev skrive ikkje so lite um dei forvitnelege maalföri derburte. Soleis hev han fyrr gjeve ut: Oplysninger om bygdemaalene i Söndhordland (1882), Oplysninger om Vossemaalet (1884), Oplysninger om bygdemaalene i Hardanger, med et anhang om færöisk (1885). I dei fyrstnemnde "oplysninger" rettar han seg i skrivemaaten av ordi i maalföri vel mykje etter Ivar Aasens mynsterform, so det ofte vert vandt for deim som ikkje elles er kjende med dei fonetiske tilstandi eller ljodhövi paa Vestlandet i Norig aa faa fullt gagn av upplysningarne. Men alt i boki um Vossemaalet vert dette likare, um han enn ikkje der heller fullnögjer dei kravi maalvitskapen i vaare dagar set til tydeleg framsyning av uttalen, som ein berre kann naa med serskild ljodskrift. Vidsteen brukar ikkje i nokor bok serskild ljodskrift, men nyttar dei vanlege bokstavar i bokmaalet, stundom med aksentar og eit par merke. I den ordboki som her er i umröda, vert ordi skrivne paa lag_sameleis som i maalföreformerne i Norsk ordbog av Hans Ross. Det er sjölvsagt at ei meir grannvar ljodmerkjing hadde vore ynskjeleg, helst for framande granskarar, som kann vanta kjennskap til dei serlege vestlandske ljodhövi. Norske lesarar vil fulla nokolunde lett finna seg til rette, i alle fall naar dei tek "fortalen" og innleidingi til hjelp. Som alt namnet paa ordboki syner, er der fleire bygdemaal i Sunnhordland. Um dette gjev Vidsteen serskild upplysning i ei innleiding, som inneheld "lydlære", "böiningsformer" og ei inndeiling av bygdemaali med dei vigtugaste skilmerki. Der er tvo större avdeilder, den nordlege og den sudlege. Den nordlege klöyver han i 6, og den sudlege i 4 greiner. Nokon stor skilnad er der elles ikkje millom desse maalgreiner; dei störste avviki er i Etne (i den sudl. avd.), der maalet nærmar seg mykje til maali i Ryfylke. Innleidingi endar med 4 maalprövor; imillom deim er der nokre visestubbar ogso fraa Tysnes (nordl. avd.). Til pröva paa maalet og til aa syna korleis Vidsteen skriv det, tek eg her med det fyrste verset av desse stubbarne: Aa denna viisoo hev gjennje lennje, huu hev begjynndels, menn innjen ennde. Vidsteens formaal hev vore aa taka upp alle ord som er i bruk, og ordboki inneheld etter eit laust skyn kringum 14000 ord. Uppslagsordi er uppförde i parentes i den vanlege nynorske form (Ivar Aasens landsmaalsform); deretter kjem uttalen av ordet i Sunnhordland med dansk tydning eller tilvisning til Aasen og Ross, um ordet fyrr er kjent av desse med same bruk. Ofte hev han upplysande eksempel paa bruket av ordet. For nye ord (o: ord som ikkje fyrr er uppteikna) hev Vidsteen sjölv sett upp mynsterform etter Ivar Aasens fyredöme. Denne framgangsmaaten gjer det lettvint aa finna fram i boki; det er berre noko meinslegt at dei nye ordi ikkje ber serskilt merke, so det kostar arbeid aa skilja ut det nye fraa det gamle. Um uttalen av ordi i dei ymse bygder er stundom upplysningi knapp, like eins um kor utbreidt ordet er i desse bygdemaali. Av ord som ikkje fyrr er innkomne i norske ordböker, er der ikkje so faa, kann henda burtimot 1000. Sume av desse er samansetningar av ord som fyrr er velkjende og so sjölvsagde at det er rimelegt at Ivar Aasen etter sin plan (sjaa fortalen til Aasens Norsk ordbog, sid. VI ned.) berre av den grunn ikkje tok deim med, til eks. arrvagooss, aakerfettlinngg, baatabyggjar, bakfesst subst. f., beistabaat, silldabaat og fleire samansetningar med silld-, ror-, vinnd- og dilikt. Mykje godt det same gjeld dei mange adjektiv paa -en, som er laga av verb med tydning: tilhuga til det som verbet nemner, til eks. luuren ɔ: slög, som gjerne vil lura eller narra; soleis apen, ellten, klaaen, prakken, tigglen o. m. fl. Ord av desse slag veks i norsk fram til kvar tid etter som ein hev bruk for deim, so det er uraad aa faa samla inn alle slike. Merkelegare er det at ikkje ord som: arrmooskap (armodskap), atteraarder (kontra-order), augnafesste, augnakasst, blokka v. (blokka ut ein sko), blysökkje, soolvenndinng (dsk. solhverv) o. fl. som me finn i denne ordboki og som fulla er gamle kjenningar for dei fleste nordmenner, ikkje fyrr hev vorte innskrivne i ordböker. = Av andre nye ord i Vidsteens ordbok er der ikkje so faa som er forvitnelege paa grunn av sitt samhöve med gamalnorsk og nyislandsk. Eg nemner fyrst nokre samansetningar: draapsveer (gn. drápvedr, isl. 1) drápsređr), dekkleitt (isl. dökkleitr), elldevee m. (gn. & isl. eldividr), fisskjebaat (gn. & isl. fiskibátr), forraa n. (gn. forad, isl. foræđi), foorfrek adj. (isl. fóðrfrekr), gaannggestav m. (isl. göngustafr), grannleitt (gn. & isl. grannleitr), haarsveip m. (isl. hársveipr), höyloona f. (-heidlo; isl. heylóa), huussjoddn (isl. hússtjórn), usjoddn (gn. & isl. ústjórn), kneeleist m. (gap, styving; isl. knéleistr kollar hjaa Aasen), løvadrykk m. (medisin; jmf. isl. lyfja i samansetn.), mathaak (isl. mathákr), mooröggd (isl. móeygđr), sjooheit (isl. sjóðheitr), skoogahogg (isl. skógarhögg), unyytinngg (gn. & isl. únytjungr), stövatt'n n. (gn. & isl. stöðuvatn). Maalföret hev trufast halde uppe det gamle namnet paa ein sjökonge i formi sævar-koonngje (ogso hjaa Ross i tillegget) = gn. & isl. sækonungr, medan den moderne "kystfarer" (skjemtande) vert kalla taraskjipper. Eldegamle ord er vel ogso: aannggersdö m. (= harmdaudi), biiatol n. (= biðlund), matsjoddn, öyrnadaallk (öyredupp), og fleire samansetningar med reese- (gn. & isl. risi, kjempa): reesaseggn, -haug, -tak, -sterrk; like eins dei mange ord paa -vætte: leiavætte n. (leidvette, leid person; finst hjaa Ross), mövætte (mödesam person), naugavætte, naavætte o. fl. (smlk. fær. lygivætti og shetl. sedvite, Low.). Av dei ordi som i denne samanheng er nemnde, er 1) gn. (gamalnorsk) tyder her berre at ordet finst hjaa Fritzner; isl. at ordet ikkje finst der, men er i bruk paa Island. det fulla nokre (kanskje dei fleste), som er i bruk ogso paa andre stader; soleis er grannleitt bruka i Sunnfjord og venteleg vidare, haarsveip i Sætesdal, truleg ogso sjooheit, av di ordet for "koka" i Sætesdalen enno er berre det gamle sjóđa (utt. sjōue), (so nær som i bannskap). Eit forvitnelegt ord er sjoonarhaug (umtala ogso hjaa Ross i tillegget), som Vidsteen umset med "udsigtshöide" og samanliknar med isl. sjónarhóll; fyrste leden sjonar- finn me fleire stader paa Vestlandet samansett med eit ord, som tyder högd, men heile ordet hev elles vorte proprium, soleis sjønakletten i Vevring prestegjeld i Sunnfjord, som er ei högd med god utsyn (smlk. gn. sjónarvorir). Fyrr eg endar umröda um samansette ord av dette slaget, vil eg endaa nemna ordet anndyy v. med tydning mæla mot, trætta; dette ser ut til aa vera eit gamalt and-yfa (maalföret kastar burtv i ord som hu(v)a tuv)a og dilike) av gn. yfa, til eks. i ýfa mál (ɔ: bera upp eit maalemne). Ordboki hev ogso nokre usamansette ord som er merkande. Soleis bar, n. alle korni paa eit aks (gn. barr Alv. 32 i den eldre Edda, Bugges utg.), beitel m. munnbit i eit beitsl (isl. bitill; smlk. bitull-beizl hjaa Fritzner), bugda v. (böygja), farlast v. = gn. & isl. farast, lida skipbrot, fasa v. (skjera av), flein (skamfull), haal n. (skraal), kjse m. (mage), kjellk m. (kinn; gn. kjalki), og hertil kjellkaröe, kjellkaskjegg (isl. kjálkaskegg). Ikkje so faa gamle personnamn som enno er i bruk, er medtekne. Umfram mange som er aalkjende, finn me ogso nokre som er meir sjeldhöyrde elles i landet: Allvall, Assgaut, Dag, Gjisslaug, Gottskalk (!), Hallstein, Ingjemaar, Næl (Njaal?), Siggfuss, Steinvor, Sæbjöddn, mange med Torr- som fyrsteled, og millom deim Torrmoon, Viiar, Øllvar. I det heile er ordboki ein sterk vitnesburd um at det gamle norske ordforraad hev halde seg godt til denne tid i Sunnhordland. Her ovanfor er berre medteke 1) noko av det gamle ordfang som boki inneheld og som ikkje fyrr hev vore uppteikna. Umfram dette inneheld boki tusunder av gamle norske ord som er kjende fraa ordbökerne aat Aasen og Ross, og som difor her ikkje vert umrödde. For Forfattaren hev som fyrr nemnt sett seg fyre aa samla inn alle ord som er i bruk i talen i vedkomande bygder 2). Det er difor rimelegt at me maa finna merke etter dansken som i so lange tider hev vore det einaste bokmaalet her som elles i landet. den som er mindre kjend med norske maaltilstand, vil det fulla likevel vera heller uventande aa finna so faa ord fraa bokmaalet i eit norsk maalföre i vaar tid som denne ordsamlingi er vitne um. Umfram ymse framande ord og ordformer som hev trengt seg inn 1) Eit par andre ord er ogso medtekne, men med serleg merknad um at dei er kjende fyrr. 2) Dette er no ei vand sak, og baade Aasen og Ross hev ord fraa Sunnhordland, som Vidsteen ikkje förer upp, soleis orr adj. og seim m. her og der utyver landet, ofte for lang tid sidan (forderva, betala, behalda, bevisa, undervisa), og som me finn upplysning um i dei ordböker me fyrr hev, finn me i heile denne boki knapt eit par sneiser ord av dette slaget. I ljodvegen hev dei fleste av desse skipa seg inn i maalföret i samhöve med ljodlogerne her. Sume av dette slags ord 1) hev den same eller mest den same tydning som i dansk eller norsk-dansk, soleis attraa, dattla (tysk tadeln), dreiestol, respiit (frest), spanndera, ballberstokk (nynorsk: barberstell, skrin til barberkniv etc.). Men dei fleste hev vorte ute for den vanlege uheppa med framande ord: aa verta vanskapningar. Folket hev höyrt og etterhermt det framande ord. men lagt same tydning i det som i eitkvart ord med dilikt ljodfang i sitt eige maal; dei hev teke den framande ham, men halde uppe det gamle innehald. Naar me soleis i ordboki finn behagele, er dette tvillaust den danske ordform behagelig, men i tydning er det likt dansk "bekvem, passende", det vil segja norsk hagleg (gn. hagligr), som behagele soleis hev avlöyst; talennt tyder her (som mange andre stader) talegaavor; brumle hev vorte broommla og tyder rumla, braaka; vindskibelig er vennskjibele, men tyder vensæl, skipeleg (dsk. venlig, omgjængelig); adskillig hev fenge formi asskjilli, men tyder underleg (burtimot háskaligr, oskurlegr og dilikt); berömmele tyder hög, velvaksen (smlk. gn. raumr m. hjaa Fritzner); föredrag (dsk. foredrag) er her det same som bön, bönstad; motsatt er lik dsk. ubehageligt; oppeneera seg er: svara seg (upp og nêr?), spekulannt er "spasmager", ugunst er "uenighed", væsen er "udvei". Gamalt framandord er krannk, som i dette maalföre tyder halt, vanför; kanskje ogso kontennte pl. med tydning samde, forlikte, og ooras' n. "snak, omtale", som forfattaren steller saman med fr. orage eller tenkjer seg framkome av ord-as, men som kanskje heller er det latinske ordet oratio, som ikkje er so lite bruka i gamle norröne skrifter, soleis i Thom. erkeb. saga, sid. 352): Var ok sva i fyrstunne sætt ok samet, at sva sem æinn er pistill oc æitt gudspiall, sva mynde oc æin oratio vera. Her stend oratio saman med pistill og guðspiall; smlk. præk, preik med sine tydningar, av prædicare. At der er mykje i ordsamlingi som hev verd for jodgranskaren, er sjölvsagt. Av dissimilationer hev eg vorte var reil n. (gn. reidr), neelannd n. (for leland, sj. Aasen). Ei sterk samandraging og jodumsetning er der i pøsel, pøsedl m. "liden arrig tingest, f. eks. en liden stud, en liden hund (jf. bystel, Ross)"; bystel hev Ross funne i Shland og Ryfylke med uttalen bystedl, som han umset med: "arrig liden magtlös tingest"; ordet er fulla det gamle burstigull (pinnsvin), no paa Austlandet bustyvel; so vidt 1) Eg hev her til betre utgreiding teke med nokre faa ord som fyrr er uppteikna. 2) Ungers utgaava. Kristiania 1869. Den norske soga er etter mange merke skrivi i det sudvestlege Norig. |